چالش‌های شکل‌گیری نظام امنیت دسته‌جمعی در منطقه خلیج‌فارس و سناریوهای احتمالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جغرافیای سیاسی، دانشگاه

2 دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران

3 نویسنده مسئول: دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران

چکیده

خلیج‌فارس به‌لحاظ سابقة تاریخی و تمدنی،‌ موقعیت ارتباطی، اهمیت راهبردی، منزلت ژئوکالچر، دارابودن ذخایر نفت و گاز، نیازمند یک نظام امنیت جمعی منطقه‌ای با مشارکت تمامی بازیگران و نقش‌آفرینان است. ازاین‌رو، دولت‌های ساحلی خلیج‌فارس باید به‌دنبال ایجاد یک سازمان‌ امنیت منطقه‌ای فراگیر با حضور همه بازیگران، برای دستیابی به این هدف مهم و کلان منطقه‌ای باشند. نوشتار حاضر با شیوه توصیفی ـ تحلیلی درپی پاسخ به این پرسش بنیادین است که چالش‌های شکل‌گیری نظام امنیت دسته­جمعی در منطقه خلیج‌فارس چه مؤلفه­هایی هستند؟ و اینکه مدل مناسب شکل­گیری امنیت دسته­جمعی در خلیج­فارس شامل چه مؤلفه­هایی می­شود که از بروز تنش و جدال در منطقه جلوگیری نماید؟ یافته‌های پژوهش نشان می­دهد که  چالش‌هایی مانند دارابودن دیدگاه‌های متفاوت و حتی متضاد به چگونگی تأمین امنیت منطقه‌ای، حاکمیت نظام‌های حکومتی متفاوت، نگرانی کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس از قدرت و توان بالای ایران و ژئوپولیتیک توسعه‌طلب عربستان، اختلاف دیدگاه درخصوص حاکمیت در عراق، موضوع صلح خاورمیانه، وجود جو عدم‌اعتماد جمعی در منطقه خلیج‌فارس، مخالفت‌های خارجی، مقاومت احتمالی دولت‌های منطقه کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس، حضور نظامی امریکا در عراق و خلیج‌فارس، وجود اختلافات ارضی و مرزی بین کشورهای منطقه و ذهنیت نامناسب شکل گرفته براساس تجربیات تلخ گذشته، مهم‌ترین چالش‌های فراروی امنیت جمعی در منطقه خلیج‌فارس محسوب می‌شوند. همچنین مدل مناسب برای شکل‌گیری امنیت جمعی در منطقه باید شامل شورای همکاری خلیج‌فارس، ایران و عراق و مشارکت محدود اعضا باشد که پیش­نیاز شکل­گیری آن عضویت تمام کشورهای منطقه ازجمله ایران و عراق، شناسایی زمینه‌های تهدیدات مشترک، ایجاد وابستگی متقابل میان بازیگران منطقه‌ای و کاهش نقش بازیگران فرامنطقه‌ای در منطقه است.

کلیدواژه‌ها


-  آرون ریمون (1370)، مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمه باقر پرهام، نشر مرکز آموزش انقلاب اسلامی.
-  ابراهیمی‌فر، طاهره (1378)، بررسی علل واگرایی در منطقه خلیج‌فارس، فصلنامه سیاست خارجی، شماره 7.
-  امامی، محمدعلی (1380 )، عوامل تأثیرگذار در خلیج‌فارس؛ تهران، انتشارات وزارت امور خارجه؛ چاپ اول.
-  امانت، حمید (1390)، امنیت اجتماعی و ارائه الگوی سنجش آن، نشریه مطالعات امنیت اجتماعی، شماره 27.
-  امیراحمدی، هوشنگ (1374)، وضعیت نفت در آستانه قرن بیستم؛ فصلنامه خاورمیانه؛ سال دوم؛ شماره 2.
-  ایزدی، پیروز (1389)، گزارش تحلیلی، مرکز تحقیقات استراتژیک، معاونت پژوهش‌های سیاست خارجی، شماره 136.
-  بوزان، باری (1387)، مردم، دولت­ها و هراس؛ مترجم: پژوهشکده مطالعات راهبردی. تهران: نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-  بوزان، باری و ویور، اولی (1385)، نظام منطقه‌ای و نظام بین‌المل، ترجمه: رحمان قهرمان‌پور، تهران: پژوهشکده  مطالعات راهبردی.
-  بیلیس، جان و اسمیت، استیو (1393)، جهانی‌شدن سیاست: روابط بین‌الملل در عرصه نوین، ترجمه ابوالقاسم چمنی، جلد اول،  تهران، انتشارات ابرار معاصر، چاپ سوم.
-  جعفری ولدانی، اصغر (1391)، «ژئوپلیتیک جدید دریای سرخ و خلیج‌فارس»، تهران، وزارت امور خارجه.
-  حافظ‌نیا، محمدرضا (۱۳۸۴)، قدرت و منافع ملی، تهران: نشر انتخاب.
-  دورکیم، امیل (1381)، درباره تقسیم کار اجتماع»، ترجمه باقر پرهام [ویرایش دوم]، نشر مرکز، تهران.
-  دویچ، کارل و دیگران (1375)، «ظریه‌های روابط بین‌الملل، ترجمه وحید بزرگی، جلد اول، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
-  راسل، برتراند (1385)، قدرت، ترجمه نجف دریابندری، تهران: نشرخورازمی.
-  راسل، جیمز (1385)، استراتژی، امنیت و جنگ در عراق: ایالات‌متحده و خلیج‌فارس در قرن 1، ترجمه مطالعات پژوهشکده راهبرد، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-  رجبی‌پور، محمود (1384)، درآمدی بر عوامل مؤثر بر احساس امنیت، کنکاشی بر جنبه­های مختلف امنیت عمومی و پلیس، مجموعه مقالات 2، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم انتظامی.
-  زارعی، بهادر (1391)، «اطلس نظامی ـ راهبردی خلیج‌فارس»، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
-  زارعی، بهادر (1392)، ژئواکونومیکی خلیج‌فارس و امنیت انرژی، نشر فصلنامه پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-  زارعی، بهادر (1397)، مطالعات منطقه‌ای خلیج‌فارس، انتشارات دانشگاه تهران.
-  عامری، هوشنگ (1387)، اصول روابط بین‌الملل، تهران: نشر آگه.
-  فرشاسعید، پرویز و عیسی­زاده، سیما (1395)، امنیت دسته‌جمعی و کاربرد زور در حقوق بین‌الملل، فصل­نامه علوم جغرافیایی، ش 47.
-  کریمی‌پور، یدالله (1379)، «مقدمه‌ای بر ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید)» تهران: نشر جهاد دانشگاهی دانشگاه خوارزمی.
-  گریفیتس، مارتین (1388)، دانشنامه‌ روابط بین‌الملل و سیاست جهان، ترجمه‌ علی‌رضا طیب، تهران نشر نی.
-  لیک، دیوید ای و مورگان، پاتریک ام (1392)، امنیت‌سازی در جهان نوین، ترجمه جلال دهقانی، تهران، نشر مطالعات راهبردی، چاپ سوم.
-  مطلبی، مسعود؛ غفاری، رضا و کاظمی، شمسی (1391)، اعتمادسازی پیش­نیاز امنیت و نظام دسته‌جمعی در خلیج‌فارس، فصلنامه مطالعات سیاسی، ش 18.
-  موسوی، سیدحسین (1386)، «الگوی امنیت منطقه‌ای در خلیج‌فارس»، تجربه‌ها و موانع، فصلنامه مطالعات راهبردی.
-  هانتینگتون، ساموئل (1936 م)، موج سوم دمکراسی در پایان سده بیست»، ترجمه احمد شهسا، تهران: نشر روزنه.